سرچشمه مسائل کارون سدسازی است یا تغییر اقلیم؟ - وبلاگ خبری گردشگری

به گزارش وبلاگ خبری گردشگری، تغییر اقلیم و فعالیت های انسانی دو موضوع اصلی در مدیریت منابع آب هستند و به طور مستقیم بر منابع آب سطحی و زیرزمینی تاثیرگذارند. با توجه به این موضوع پژوهشگران با انجام یک تحقیق، تاثیر دو عامل خشکسالی (تغییر اقلیم) و سدسازی (فعالیت های انسانی) را بر منابع آب کارون آنالیز کردند.

به گزارش ایسنا، حوضه آبریز کارون عظیم با مساحت 67 هزار و 257 کیلومتر مربع، از نظر آبی یکی از حوض های آبریز مهم در کشور است. فراوانی ریزش های جوی، به ویژه در سرشاخه های این حوضه، پتانسیل عظیمی از منابع آب سطحی را در این حوضه ایجاد نموده است؛ به گونه ای که بیش از 25 درصد از جریان های سطحی کشور، در آن جریان دارد.

بعلاوه شرایط زمین شناسی این حوضه، در کنار ریزش های جوی مناسب، ذخایر درخور توجهی از منابع آب زیرزمینی را در حوضه آبریز کارون عظیم ایجاد نموده است.

سدهای عظیم معمولا به صورت چند منظوره و با اهدافی مثل ذخیره آب برای فصول کم آب، کنترل سیلاب، فراوری انرژی و استفاده تفریحی ایجاد می شوند. آنالیز ها نشان می دهد که در حوضه کارون بهره برداری از سدها در طی سال های 1365 تا 1395، به اندازه 10 برابر افزایش داشته است. ضرورت تامین آب از یک سو و تغییراتی که سدها در محیط اطراف ایجاد می نمایند، توجه به آثار طرح های سدسازی بر محیط زیست را بیش از پیش نمایان می نماید.

سد گتوند علیا؛ یکی از طرح های عظیم عمرانی کشور است که در استان خوزستان و روی رودخانه کارون، بین مسجد سلیمان و سد تنظیمی گتوند، احداث شده است. مطالعات پیشین در ارتباط با حوضه آبریز کارون نشان داده که فعالیت های انسانی اثرگذار بر رودخانه کارون، در منطقه ها کوهستانی مانند اجرای طرح ها و پروژه های عظیم و کوچک، سدسازی و انتقال بین حوضه ای آب از رودخانه کارون به حوضه های مجاور، تعادل هیدرولوژیکی و اکولوژیکی کارون را در منطقه ها بالادست به هم زده است.

در سال های اخیر تحقیقات گسترده ای در مورد کیفیت آب رودخانه کارون اجرا شده است؛ ولی سهم فعالیت های انسانی (سد گتوند علیا) و تغییرات اقلیمی (خشکسالی هیدرولوژیکی) بر کمیت و کیفیت منابع آب معین نشده است.

به همین علت پژوهشگران با انجام یک مطالعه این دو عامل (خشکسالی و سدسازی) را بر منابع آب کارون آنالیز کردند.

برای ارزیابی آثار سد گتوند علیا در این تحقیق از روش ماتریس ایرانی استفاده شد. تجزیه و تحلیل این ماتریس نشان داد که پروژه سد گتوند با ارائه طرح های بهسازی و گزینه های اصلاحی مورد تایید است.

آنالیز سهم تغییر اقلیم در کاهش کیفیت آب های سطحی منطقه مورد مطالعه حاکی از این است که تغییرات اقلیمی بر تغییرات کیفیت منابع آب سطحی اثرگذار نبوده است. در عین حال آنالیز دوره های ترسالی و خشکسالی در سال های 1383 تا 1396 نشان می دهد که کیفیت آب های سطحی، متاثر از دوره های خشکسالی نیست و یا با تاخیر یک ساله خود را نشان می دهد.

با نمونه برداری آب سه نقطه از سد تنظیمی گتوند علیا معین شد که کاهش کیفیت آب در طول رودخانه محسوس نیست. ولی آنالیز سختی آب نشان می دهد که بخش اعظم سختی آب مرتبط با آزادسازی یون منیزیم از سازند گچساران است. بعلاوه آنالیز ها نشان داد که شرایط برای آبزیان به اندازه هشت برابر سخت تر شده است.

در این مطالعه اسم شده است که فرایند کاهش کیفیت منابع آب های سطحی از سال 1390 تا 1394 را می توان به آب گیری سد گتوند در سال 1390 نسبت داد. نزدیکی معدن نمک عنبر و سازند نمکی گچساران به محل سد گتوند علیا، در پروژه مطالعاتی این سد در نظر گرفته نشده است.

مخزن سد گتوند با طولی بیش از 90 کیلومتر به وسیله سازندهای گچساران، میشان، آغاجری، لهبری و بختیاری احاطه شده است. حضور سازند گچساران در مخزن سد، از منظر زیست محیطی قابل بحث است. این سازند شامل لایه هایی از مارن انیدریت و نمک است. وجود معدن نمک در فاصله پنج کیلومتری سد، سبب شده که به هنگام آبگیری و تشکیل دریاچه پشت سد، این معدن نمک به کلی به زیر آب دریاچه فرو رود و شوری آب رودخانه کارون را به بالاترین حد ممکن برساند. شوری آب دریاچه پشت سد و سرایت این شوری به کارون در پایین دست، سبب کاهش کیفیت این رود برای کشاورزی شده است.

آنالیز های زمین شناسی و تاثیر تغییر اقلیم و فعالیت انسانی بر کیفیت آب های زیرزمینی محدوده گتوند -عقیلی نشان می دهد که عامل اصلی شوری آب های زیرزمینی در این حوضه، انحلال هالیت است و تبخیر، تبادل یونی و هوازدگی سنگ های سیلیکاته تاثیر کم تری دارند.

بعلاوه آنالیز تغییرات کمیت منابع آب زیرزمینی در دوره آماری 1383 تا 1396 بیانگر این است که تراز آب زیرزمینی به طور کلی فرایندی نزولی دارد و سطح آب زیرزمینی در این دوره افتی برای 1.4 متر داشته است و مبه وسیله افت سالیانه تراز آب زیرزمینی 10.7 سانتی متر محاسبه شده است.

با توجه به آبگیری سد گتوند علیا در سال 1390 و مقایسه شاخص های مرتبط، معین می گردد که از سال 1391 تا 1394 خشکسالی هیدرولوژیکی و هیدروژئولوژیکی در منطقه وجود نداشته و می توان بخشی از افت آب های زیرزمینی را ناشی از احداث سد گتوند علیا و در پی آن، برداشت های غیر منطقه ای دانست.

پژوهشگران این مطالعه می گویند: با توجه به این که مصرف عمده از منابع آبی در این منطقه مربوط به بخش کشاورزی است و با توجه به پایین آمدن سطح آب منطقه، مدیریت و بهره برداری صحیح در بخش کشاورزی در این محدوده لازم است.

در انجام این تحقیق مریم نعیمی و سمیرا زندی فر؛ پژوهشگران بخش تحقیقات بیابان موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع کشور به همراه الهام فیجانی؛ استادیار دانشکده زمین شناسی دانشگاه تهران و سعید فرزین؛ استادیار دانشکده عمران دانشگاه سمنان، مشارکت داشتند.

این مطالعه، بخشی از طرح جامع مطالعات گرد و غبار استان خوزستان، زیر پروژه آنالیز و مطالعه کمی آب های زیرزمینی و پهنه بندی آن در سه حوضه آبخیز غرب ایران (کرخه، کارون و جراحی-زهره است و نتایج به دست آمده از آن به صورت مقاله علمی با اسم ارزیابی آثار تغییر اقلیم و فعالیت انسانی بر منابع آب (مطالعه موردی: رودخانه کارون) در فصل نامه اکوهیدرولوژی دانشگاه تهران، منتشر شده است.